به گزارش مبشرین، لیلاسادات علیپور:

 

چکیده

 

مقاله پیش رو عناوین «جایگاه زن و مرد در نهاد خانواده»، «انتخاب همسر»، «محبّت و اظهار آن به همسر»، «خانه‌داری» و «در اولویت بودن خانواده» را از دیدگاه امامین انقلاب، بررسی می‌کند و در پایان نتیجه می‌گیریم که در مكتب اسلام، نهاد خانواده جایگاهی منحصربه‌فرد و بی‌بدیلی دارد و خانواده کانون تربیت است که صلاح و فساد آن موجب نیک‌بختی و سعادت و یا انحراف و تباهی جامعة انسانی خواهد بود.

 

واژگان کلیدی

خانواده، خانواده تراز، انقلاب اسلامی.

1مقدمه

نهاد خانواده به اقتضای نیازهای طبیعی، و اجتماعی انسان شکل‌گرفته و پیشینة آن به درازای تاریخ تمدن بشر بر روی زمین است. با وجود این، هنوز این نهاد برای دانشمندان و صاحب‌نظران كاملاً شناخته شده نیست و هرکدام، از آن تعریف خاص خود را دارند. همچنین، عامة مردم، نگاه‌های متفاوت و برخوردهای مختلف و گاه متضادی را نسبت به خانواده از خود نشان می‌دهند.

هدف انقلاب اسلامی، ایجاد تمدن نوین اسلامی است؛ این تمدن نوین دو بخش دارد: یک بخش، ابزاری است؛ یک بخش دیگر، متنی و اصلی و اساسی است. بخش حقیقی، آن چیزهایی است که متن زندگی ما را تشکیل می‌دهد که همان سبک زندگی است؛ مثل مسئله خانواده، سبک ازدواج، رفتار ما در رسانه‌ای که در اختیار ماست، رفتار ما با پدر و مادر، رفتار ما با همسر، رفتار ما با فرزند. (حسینی خامنه‌ای، ۱۳۹۱)

بدیهی است برای رسیدن به الگوی زندگی اسلامی، باید روایات اسلامی، سیره معصومین و برداشت علمای دین از مبانی خانواده اسلامی را مورد بررسی قرارداد؛ بنابراین در این پژوهش مؤلفه‌های خانواده تراز اسلامی را از منظر امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار می‌دهیم.

1-1ضرورت

در جهان امروز، خطری که نسل بشر را تهدید می‌کند، تقدس‌زدایی از کانون خانواده است؛ تلاش برای به رسمیت شناختن خانواده‌های همجنس و زوج‌های هم خانه نیز در همین راستا صورت می‌گیرد. ازآن‌گذشته، مهم‌ترین مکتبی که در حال حاضر، در برابر تمدن اسلامی خودنمایی می‌کند، لیبرالیسم است که درذات‌خود فردگرا و مسئولیت گریز است که هر دوی این صفات با تشکیل و تحکیم خانواده در تعارض هستند.

آسیب‌شناسی بنیادی خانواده به شناخت درست و نزدیك به‌واقع این نهاد بستگی دارد و تا این شناخت، محور مباحث نباشد، این كاروان راه به جایی نخواهد برد. برای این كه بتوانیم نهاد خانواده را درست بشناسیم، فقط یك راه وجود دارد، و آن رسیدن به تعریف دقیق و برنامه‌ها و دستورالعمل‌هایی است كه دین اسلام برای این نهاد مقدس ارائه كرده است.

1-2پیشینه

پیش‌تر پژوهشگران متعددی موضوع خانواده و خانواده اسلامی را برسی کرده‌اند از جمله:

• محمدرضا تقوی پور و همکاران در سال ۱۳۹۶ مقاله‌ای را با عنوان «الگوی جامع خانواده تراز در اندیشه اسلامی» در فصلنامه فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده منتشر و دیدگاه‌های نظری اسلام درباره خانواده را مورد پژوهش قرار داده‌اند.
• در سال ۱۳۹۴ نیز محمدرضا تقوی پور و سیاوش صلواتیان خانواده تراز را در سه محورِ «دیدگاه‌های نظري اسلام درباره خانواده»، «راهکارهاي عملي تحکيم خانواده» و «عوامل تزلزل خانواده» از منظر رهبری موردمطالعه و در مقاله‌ای با عنوان «الگوی خانواده تراز اسلامی در منظومه فکری رهبر معظّم انقلاب اسلامی» در فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج منتشر کردند.
• و نیز محمد محسن حقیقی در نوشتاری که برای همایش «گام دوم انقلاب؛ الگوی نظام انقلابی تمدن‌ساز معنویت و اخلاق» ارسال نمود، موضوع خانواده را بررسی و در مقاله خود با عنوان «تواناسازی خانواده در مسیر دستیابی به اهداف بیانیه گام دوم» منتشر کرد.
• و همچنین حسین عرب نژاد زرندی سبک زندگی را از دیدگاه رهبری در مقاله «مؤلفه‌های سبک زندگی تمدن‌ساز در اندیشه و نظامِ فکری رهبر معظم انقلاب با تأکید بر بیانیه گام دوم» مورد بررسی قرار داده است.

2خانواده

خانواده شاید در ابتدا مفهومی ساده به نظر برسد، اما با مراجعه به منابع علمی این موضوع به‌وضوح مشخص می‌شود که خانواده مفهومی پیچیده و چندبعدی دارد،  به‌گونه‌ای که رشته‌های دانشگاهی درباره آن اظهارنظر کرده‌اند و هرکدام از منظر خود و بر اساس نیاز و تخصصشان این مفهوم را موردبحث قرار داده‌اند.

2-1خانواده در لغت

تاکنون تعاریف گوناگونی برای خانواده ارائه شده است؛ خانواده در لغت به معنی خاندان، دودمان، تبار، اهل خانه و اهل‌بیت است. یگانه سازمان اجتماعی که بادوام و همگانی است و از دیرباز در زندگی بشرهای ماقبل تاریخ وجود داشته و حتی قبل از عبادتگاه و دولت و هر سازمانی که برای تمرکز فعالیت آدمی وجود آمده، خانواده است. (دهخدا)

2-2خانواده در اصطلاح

خانواده متشکل از افرادی است که از طریق پیوند زناشویی، همخونی یا پذیرش فرزند با یکدیگر به‌عنوان زن، مادر، پدر، شوهر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل هستند؛ فرهنگ مشترک پدید می‌آورند و در واحد خاص زندگی می‌کنند. (منصور قنادان، ۱۳۷۵: ص148)

در جوامع انسانی خانواده به گروهی از افراد گفته می‌شود که با یکدیگر از طریق هم‌خونی، تمایل سببی، یا مکان زندگی مشترک وابستگی دارند. خانواده در بیشتر جوامع، نهاد اصلی جامعه‌پذیری کودکان است. سازمان ملل متحد (۱۹۹۴) نیز در آمار جمعیتی خود، خانواده را چنین تعریف می‌کند: خانواده یا خانوار به گروه دو یا چند نفره‌ای گفته می‌شود که باهم زندگی می‌کنند، درآمد مشترک برای غذا و دیگر ضروریات زندگی دارند و از طریق خون، فرزندخواندگی یا ازدواج، با هم نسبت دارند. در یک خانواده ممکن است یک یا چند خانواده زندگی کنند، تمام خانوارها، هم خانواده نیستند. (نجاریان، 1375: ص19)

در واقع خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است، در خانواده است که تمامی ابعاد رشدی (جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی)، نسخه‌پیچی شده و بنیان‌گذاری می‌شود؛ با این نگاه، هرگونه رشد و تعالی جامعه در همه ابعاد صنعتی، کشاورزی، انرژی، سیاسی، بین‌المللی، امنیتی، سلامتی و در تمامی شاخص‌های اقتدار آفرین، خانواده به‌عنوان کانون اصلی نقش‌آفرینی می‌کند.

3خانواده در اسلام

جامعه از دیدگاه اسلام، متشکل از نهادها و واحدهایی است که کوچک‌ترین نهاد سازنده آن، نه فرد بلکه خانواده است. در دین مبین اسلام، خانواده محبوب­‌ترین و عزیزترین نهاد بشرى نزد خداوند اعلام شده که هدف از تشکیل آن، تأمین نیازهای عاطفی و معنوی انسان، از جمله دستیابی به آرامش است. همچنین در اسلام خانواده به‌عنوان کانون تربیت معرفی شده است که صلاح و فساد آن موجب نیک‌بختی و سعادت و یا انحراف و تباهی جامعة انسانی خواهد بود.

3-1خانواده در قرآن 

از منظر اسلام، خانواده گروهی متشکل از افراد، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که هستة اولیة آن را ازدواج مشروع زن و مرد تشکیل می‌­دهد. پس از برقراری عقد نکاح بین زن و مرد، طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می‌­شوند و ارتباط خویشاوندی شکل می‌گیرد؛ به‌طوری‌که اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می­‌گردند. در سوره روم آمده است: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»، (روم/21) و از نشانه های قدرت و ربوبیت او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد؛ یقیناً در این کار شگفت انگیز نشانه هایی است برای مردمی که می اندیشند. (انصاریان،1393)

اسلام برای خانواده قداست و منزلت خاصی قائل است؛ به‌نحوی‌که هیچ بنا و نهادی را با آن قابل قیاس نمی‌داند؛ تعبیراتی که در قرآن و روایات در این باره به‌کاررفته است، به‌خوبی این مدعا را روشن می‌کند. خدای سبحان می‌فرماید: «وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا»، (نساء/21) در این آیه شریفه از پیوند ازدواج که موجب تشکیل خانواده می‌شود به «میثاق غلیظ» یا پیمان محکم یاد کرده است و نیز در سوره مبارکه نحل آمده: «وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ»، (نحل/72) در این آیه شریفه، خانواده را «نعمت الهی» نامیده است.

3-2خانواده در روایات

واکاوی روایات، نشان می‌دهد تشکیل خانواده، اساس و سنگ زیر بنای نظام خانواده و نظام خانواده نیز سنگ زیربنای جامعه بشری است. (خمینی، ۱۳۸۵: ج ۱؛ ص۷) جالب این است که در روایات اسلامی تشکیل خانواده مخصوصاً به ساختن یک بنا تشبیه شده و بنائی محبوب نزد خدا؛ چنان که در حدیثی از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله می‌خوانیم: «ما بُنِیَ بَناءٌ فِی الاسْلامِ احَبُّ الی اللَّه مِنَ التَّزْوِیِج»، (حر عاملی، ۱۴۱۴: ج ۱۴؛ ص ۳۰) بنائی در اسلام نزد خدا محبوب‌تر از تزویج نیست. (مکارم شیرازی، ۱۳۸۱: ص۱۷) اهمیت این مسئله تا به آن پایه است که در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌خوانیم: «بهترین شفاعت آن است که میان دو نفر برای امر ازدواج میانجیگری کنی، تا این امر به سامان برسد»! (مکارم شیرازی، ۱۳۸۶: ج ۳؛ ص۲۹۳)

امام صادق علیه‏السلام از پدرانش نقل کرد که جدّم رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلم فرمود: «إذا تَزَوَّجَ العَبدُ فقدِ استَكمَلَ نِصفَ الدينِ، فَلْيَتَّقِ اللّه  في النِّصفِ الباقي»؛ هرگاه آدمى ازدواج كند، نصف دين را به دست آورده است و براى نصف ديگر بايد تقواى خدا پيشه كند. (محمدی ری‌شهری، ۱۳۶۲: ج5، ص82)

4خانواده تراز اسلام در اندیشه و سیره عملی امام خمینی (ره)

امام خمینی رحمه‌الله علیه، نهاد مقدس خانواده را از بنیادی‌ترین، مهم‌ترین، طبیعی‌ترین و تأثیرگذارترین نهادهای اجتماعی می‌داند و دربارة آن می‌فرماید:

 نقش خانواده و خصوص مادر در نونهالان و پدر در نوجوانان بسیار حساس است و اگر فرزندان در دامن مادران و حمایت پدران متعهد به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، كار معلمان نیز آسان‌تر خواهد بود. اساساً تربیت از دامان پاك مادر و جوار پدر شروع می‌شود و باتربیت اسلامی و صحیح آنان استقلال و آزادی و تعهد به مصالح كشور پایه‌ریزی می‌شود. (خمینی، ۱۳۷۸: ج15، ص245)

4-1جایگاه زن و مرد در نهاد خانواده 

اركان اصلی خانواده، مرد و زنی هستند كه با پیوند زناشویی پایه‌های این نهاد را تشكیل می‌دهند. برای شناخت این نهاد ساده و درعین‌حال مهم و تأثیرگذار، بهتر است در قدم اوّل، نظر امام را نسبت به آن بدانیم؛ چون دانستن نظر ایشان كه همان نظر اسلام است، دربارة زن و مرد، تأثیر زیادی در جایگاه آنان در داخل نظام خانواده دارد.

امام در این باره می‌فرماید: اسلام زن‌ها را در مقابل مردها قرار داده؛ نسبت با آن‌ها تساوی دارند. البته یك احكام خاص به مرد است كه مناسب با مرد است، یك احكام خاص به زن است مناسب با زن است. این، نه این است كه اسلام نسبت به زن و مرد فرقی گذاشته است. (همان: ج5، ص216-۲۱۷)

از سخنان امام خمینی رحمه‌الله علیه به دست می‌آید كه ما در بحث خانواده، با دو انسان سروکار داریم كه در اصل انسانیت هیچ فرقی با هم ندارند و همانند، البته ویژگی‌های خاص خودشان را نیز دارند. زن و مرد در عین همسانی نوعی و انسانی، از ویژگی‌های جسمی و روانی متفاوت برخوردار هستند. تفاوت‌ها به‌گونه‌ای است كه وقتی در كنار هم قرار می‌گیرند، مكمل می‌شوند و از زن و مرد ناقص، خانواده‌ای كامل به وجود می‌آید. پس اركان نهاد خانواده، مرد و زنی هستند كه با وجود تفاوت، در اصل انسانیت هیچ برتری نسبت به یكدیگر ندارند. (شیخ‌زاده: ۱۳۸۶)

4-2انتخاب همسر

امام خمینی رحمه‌الله علیه در زمینه انتخاب همسر سفارش‌های مفصلی دارند و دراین‌خصوص می‌فرمایند: اسلام، انسان‌ساز است؛ می‌خواهد انسان درست كند. از قبل از این كه شما ازدواج كنید، به زن گفته است چه مردی را انتخاب كن، به مرد گفته چه زنی را انتخاب كن ... آنی كه همه، همة قوانین دنیا از آن غفلت دارند، هیچ توجه به آن ندارند، اسلام به آن توجه دارد. (خمینی، ۱۳۷۸: ج8، ص81)

ایشان در جایی دیگر می‌فرماید: اسلام در انسان این نظر را داشته است که آن زوجی که انتخاب می‌شود چه جور باشد تا از این زوج یک انسان صحیح پیدا بشود. آن زنی که انتخاب می‌کنی چه جور زنی باشد تا از این دو نفر زوجین یک انسان پیدا بشود؛ بعد هم به چه آدابی باید باشد. روی چه ادبی این ازدواج باید باشد، بعد هم در چه حالی باید تلقیح بشود و چه آدابی دارد، بعد هم در ایام حمل چه ادب‌هایی هست، بعد هم در ایام شیردادن چه ادب‌هایی هست؛ همه اینها برای این است که این مکتب‌های توحیدی که بالاترینش اسلام است، آمده‌اند برای اینکه انسان درست کنند؛ نیامده‌اند که یک حیوانی منتها دارای ادراکاتی که حدود همان حیوانیت و همان مقصدهای حیوانی باشد، منتها یک قدری زیادتر، نیامده‌اند این را درست کنند؛ آمده‌اند انسان درست کنند. (همان: ج 8، ص 414)‏

می‌بینیم كه امام رحمه‌الله علیه، صرف زن و مرد بودن را كافی نمی‌داند، بلكه به چگونه بودن آنان نیز توجه داشته‌اند، امام در نامه‌ای كه به فرزندشان، خانم فریده مصطفوی نوشته‌اند، به این امر توجه نموده‌اند:

نامة شما واصل، از سلامت شما خوش وقت شدم. قبلاً جواب نامة شما را داده‌ام و تبریك امر خیر را گفته‌ام. امید است خداوند تعالی برای آن‌ها سعادت و سلامت و خیر مقدّر فرماید. مورد بسیار خوب است، لابد خود جوان را هم تحقیق كرده‌اند. (همان: ج3، ص34)

از محتوای نامه به دست می‌آید كه در زندگی خانوادگی امام به این دستورالعمل اسلامی كه با چه كسی باید ازدواج كرد، اهتمام داشته و به آن عمل می‌كردند. نکتة دیگری كه از نامة امام استفاده می‌شود، این است كه ایشان خانوادة داماد را می‌شناختند. پس توجه به اینكه خانواده‌های دختر و پسر، خانواده‌های خوبی باشند، مهم است، اما كافی نیست؛ لذا امام این دغدغه را داشتند كه خود داماد چگونه جوانی باشد، با این که احتمال را می‌دادند كه در چنین خانواده‌ای جوان شایسته‌ای تربیت شده باشد. سخن امام، نشانگر عمق و ژرفای زندگی مشترك است؛ زیرا در آن، صحبت از تلافی و پیوست دو روح است.

4-3خانه‌داری

به نظر امام، خانه‌داری از مهم‌ترین اشتغالاتی محسوب می‌شود كه كم‌تر كاری به اهمیت آن است؛ خانم فریده مصطفوی می‌گوید: نوه‌های آقا همه شلوغ بودند: امام به دختر من كه از شیطنت بچة خود گله می‌كرد، می‌گفتند: من حاضرم كه ثوابی كه تو از تحمل شیطنت حسین می‌بری، با ثواب تمام عبادات خودم عوض كنم. (ستوده، ۱۳۸۱: ج1، ص147)

در اعتبار و ارزش خانه‌داری همین بس كه امام حاضر است تمام ثواب عبادت خود را با ثواب خانه‌داری نوه‌اش عوض كند. جای تأسف است كه جامعة اسلامی از این مبانی بسیار مهم اسلامی كه می‌تواند راهگشای بسیاری از مشكلات خانوادگی كه به‌خاطر اشتغال زنان در خارج از منزل به وجود می‌آید، بی‌اطلاع باشد. این بدان معنا نیست كه امام با اشتغال زنان در خارج از خانه مخالف باشند. بسیاری از خانم‌ها به‌خاطر این كه خانه‌داری را نوعی بردگی می‌دانند، برای آزادی و مفید نشان‌دادن خود به كارهای بیرون از خانه روی می‌آورند و می‌بینیم كه این گرایش در میان خانم‌ها، روزبه‌روز افزوده می‌شود.

 

امام به فرزندانشان سفارش می‌كردند كه هوای مادرشان را داشته باشند: مادران گرچه همه نمونه‌اند، لكن بعض آنان از ویژگی‌های خاصی برخوردارند و من در طول زندگی با مادر محترم تو و خاطراتی كه از او - در شب‌هایی كه با اطفال خود می‌گذراند و در روزها نیز - دارم، او را دارای این ویژگی‌ها یافتم. اینك به تو‌ ای فرزند و به سایر فرزندانم وصیت می‌كنم كه كوشش كنید در خدمت به او و در تحصیل رضایت او پس از مرگ من، همان گونه كه او را از شماها راضی می‌بینم در حال زندگی و پس از من بیش‌تر در خدمتش بكوشید. (خمینی، ۱۳۷۸: ج16، ص225-۲۲۶)

نکتة دیگری كه از سیرة عملی امام استفاده می‌شود، این است كه اهمیت‌دادن به كارهای داخل خانه و محترم شمردن آن، سبب می‌شود كه زن نسبت به وظیفة خویش در قبال خانواده كه هماهنگ با فطرت، سلیقه و توانایی‌اش است، دچار شك و تردید نشود.

4-4در اولویت بودن خانواده

نکتة بسیار مهم و كاربردی كه در زندگی خانوادگی امام خمینی رحمه‌الله علیه، وجود داشت، این بود كه ایشان در هیچ شرایطی از خانه و خانواده غافل نبودند. این نقطة برجسته در کارنامة كسی است كه مشغله‌های زیاد و مهمی داشت؛ ایشان با وجود مشغله‌های فراوان، وقتی را برای خانواده گذاشته، برای آن‌ها نامه می‌نویسد و مرتب آنان را در جریان كارهای خود قرار می‌دهد و از احوال آن‌ها نیز باخبر می‌شود.

امام در نامه‌ای به همسرش می‌نویسد: مرقوم شما پس از مدت‌ها انتظار واصل مثل این كه شما از نجف كه خارج شدید، دیگر از فكر ماها بیرون رفتید و خیال نكردید از دیر آمدن كاغذ، ما نگران می‌شویم. درهرحال ان‌شاءالله تعالی خوش و سالم باشید. ماها بحمدالله تعالی سلامت هستیم و می‌گذرانیم ... از سلامت خودتان ولو به دوکلمه ما را در هفته یا لااقل در هر دوهفته مطلع كنید. (همان: ج3، ص36)

امام خمینی رحمه‌الله علیه در مناسبت‌ها و اعیاد بیش‌ازپیش به فكر خانواده بودند. در میان‌نامه‌های امام چند نامه برمی‌خوریم كه عید را به خانواده تبریك گفته و برای هر یك عیدی نیز فرستاده‌اند:
احمد عزیز مرقوم مورخ ۱۰ صفر واصل، و سعادت شما را خواهانم ... مبلغ یك هزار تومان فرستادم برای عیدی شما و خانم محترمه و سه دختر، هر یك دویست تومان. (همان: ج2، ص493)

اهتمام امام به خانواده و در اولویت قراردادن آن، برای بسیاری از خانواده‌ها می‌تواند الگوی خوبی باشد. كم نیستند كسانی كه به‌خاطر كارهای اقتصادی، تحقیقاتی و... خانه و خانواده را به‌کلی فراموش كرده‌اند كه مشكلات جبران‌ناپذیری را در پی داشته است.

4-5محبّت و اظهار آن به همسر

مهر و محبت میان همسران، از اركان اصلی زندگی مشترك و خانوادگی است، به‌عبارت‌دیگر، زندگی واقعی یعنی داشتن رابطه‌ای سرشار و لبریز از محبّت، این بحث را در سیرة عملی امام خمینی رحمه‌الله علیه كه گوش‌به‌زنگ نیازهای روحی و روانی همسرش بود، پی می‌گیریم؛ نامة امام به همسرش سرشار و لبریز از محبّت است:

تصدقت شوم، الهی قربانت بروم، در این مدت كه مبتلای به جدایی از آن نور چشم عزیز و قوت قلبم گردیدم، متذكر شما هستم و صورت زیبایت در آئینة قلبم منقوش است.

عزیزم، امیدوارم خداوند شما را به‌سلامت و خوش در پناه خودش حفظ كند. [حالی] من با هر شدتی باشد، می‌گذرد، ولی بحمدالله تاكنون هر چه پیش آمد، خوش بوده و الآن در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتاً جای شما خالی است، فقط برای تماشای شهر و دریا خیلی منظرة خوش دارد. صد حیف كه محبوب عزیزم همراه نیست كه این منظرة عالی به دل بچسبد.

درهرحال، امشب، شب دوم است كه منتظر كشتی هستیم. ازقرارمعلوم و معروف، یك كشتی فردا حركت می‌كند، ولی ماها كه قدری دیر رسیدیم، باید منتظر كشتی دیگر باشیم. عجالتاً تكلیف معلوم نیست، امید است خداوند به عزت اجداد طاهرینم، كه همة حجاج را موفق كند به اتمام عمل. ازاین‌حیث قدری نگران هستیم، ولی از حیث مزاج بحمدالله به‌سلامت، بلکه مزاجم بحمدالله مستقیم‌تر و بهتر است. خیلی سفر خوبی است، جای شما خیلی خالی است. دلم برای پسرت قدری تنگ شده است. امید است كه هر دوبه سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزیز و محافظت خدای متعال باشند. اگر به آقا و خانم‌ها كاغذی نوشتید، سلام مرا برسانید. من از قِبَل همه، نایب‌الزیارة هستم. به خانم شمس آفاق سلام برانید و به‌توسط ایشان به آقای دكتر سلام برسانید. به خاور سلطان و ربابه سلطان سلام برسانید. (همان: ج1، ص2۳)

این نامه توانسته دورنمایی از زندگی خانوادگی امام را به تصویر بكشد؛ زندگی خانوادگی امام، حكایت از آن دارد كه احساس عاشقانه، نه‌تنها حفظ گردیده، بلكه روزبه‌روز تقویت و جوانه‌های بیش‌تری برای شكفتن پیدا كرده است. امام در نهاد خانواده و كنار همسر به آن آرامش و سكون و محبّتی كه خداوند نوید آن را داده، رسیده بود.

5خانواده تراز اسلام در اندیشه مقام معظم رهبری

باتوجه‌به اهميت خانواده در تمدن اسلامي و نقش بی‌بدیل اين نهاد مقدس در انتقال فرهنگ و عقايد به نسل‌ها و همچنين تأثیر شگرف سلامتي خانواده بر صحت روحي و رواني جامعه، ارائه الگويِ مطلوبِ خانواده تراز اسلامي، می‌تواند گام بزرگي در جهت رشد و تكامل جامعه باشد. در ادامه به بررسی بيانات رهبر معظم انقلاب در حوزه خانواده که از بین سخنرانی‌های ايشان است در دیدار با عموم مردم و در مراسم خطبه‌های عقد برداشت شده می‌پردازیم.

5-1جایگاه زن و مرد در نهاد خانواده 

مقام معظم رهبری زن را مکمل مرد در اجتماع معرفی می‌کند و می‌فرماید: زنِ اسلامی عبارت است از آن موجودی که دارای ایمان است، دارای عفاف است، متصدّی مهم‌ترین بخشِ تربیتِ انسان است، اثرگذارِ در اجتماع است، دارای رشد علمی و معنوی است، مدیر کانون بسیار مهمّ خانواده است، مایة آرامش جنس مرد است؛ همة اینها در کنار خصوصیّات زنانگی، مثل لطافت، مثل رقّت قلب، مثل آمادگیِ دریافتِ انوارِ الهی؛ این الگوی زن مسلمان است؛ همین خصوصیّاتی ‌که پیغمبر اکرم در بیانات متعدّد به مناسبت تمجید از فاطمة زهرا سلام‌الله‌‌علیها یا خدیجة کبرا یا به نحو کلّی دربارة زن بیان کرده؛ این الگوی اسلامی است. (بیانات در دیدار مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام ۱۷/۱۲/۱۳۹۶)

ایشان در جایی دیگر مرد و زن را باعث آرامش یکدیگر می‌داند: مرد برای پیداکردن آرامش، به زن در محیط خانواده احتیاج دارد؛ زن هم برای یافتن آرامش، به مرد در محیط خانواده نیازمند است. (بیانات در دیدار جمعی از زنان ۳۰/۷/۱۳۶۰)

رهبری، مرد و زن را برتر بر دیگری نمی‌داند و ارزش هر یک را در زندگی برابر می‌داند: در اسلام مرد را قوّام و زن را ریحان می‌داند. این نه جسارت به زن است نه جسارت به مرد. نه نادیده‌گرفتن حق زن است و نه نادیده‌گرفتن حق مرد؛ بلکه، درست دیدن طبیعت آنهاست. ترازوی آنها هم اتفاقاً برابر است؛ یعنی وقتی جنس لطیف و زیبا و عامل آرامش و آرایش معنوی محیط زندگی را در یک کفه می‌گذاریم، و این جنس مدیریت و کارکرد و محلّ اعتماد و اتکا بودن و تکیه‌گاه بودن برای زن را هم در کفة دیگر ترازو می‌گذاریم، این دو کفه با هم برابر می‌شود. نه آن بر این ترجیح دارد و نه این بر آن. (خطبة عقد مورخة ۲۲/۱۲/۱۳۷۸)

5-2انتخاب همسر

امام خامنه‌ای، تقوی را مهم‌ترین ملاک انتخاب همسر می‌دانند: در شرع مقدس اسلام، آنچه که معین شده است این است که دختر و پسر باید کفو یکدیگر باشند و عمدة مسئله در باب کفو، عبارت است از ایمان؛ یعنی هر دو مؤمن، هر دو دارای تقوی و پرهیزگاری و هر دو معتقد به مبانی الهی و اسلامی و عامل به آنها باشند، اینکه تأمین شد، بقیة چیزها اهمیتی ندارد ... وقتی تقوی و پاک‌دامن و طهارت دختر و پسر معلوم شد، سایر چیزها را خدای متعال تأمین می‌فرماید. (خطبة عقد مورخة ۱۸/۱۱/۱۳۸۰)

و نیز فرمودند: در اسلام، ملاک این همکاری که اسمش زوجیت است، عبارت است از دین و تقوی که: «الْمُؤْمِنُ كُفْوُ الْمُؤْمِنَةِ وَ الْمُسْلِمُ كُفْوُ الْمُسْلِمَة» این ملاک دینی است. البته در این زمینه، هر کس در راه خدا جلوتر، پیشقدم‌ تر، فداکارتر، آگاه‌تر و به درد بخورتر و برای بندگان خدا نافع‌تر باشد، این بالاتر و بهتر است؛ ممکن است زن در آن حد نباشد، ایرادی ندارد. زن، خودش را به سمت او بکشاند. یا زن ممکن است بالا باشد، مرد به‌قدر او نباشد، پس مرد باید خود را به سمت او بکشاند. (خطبة عقد مورخة ۶/۱۰/۱۳۷۲)

5-3خانه‌داری

رهبر معظم انقلاب، خانه‌داری را مهم‌ترین وظیفه زن عنوان می‌کنند و می‌فرمایند: یکی از مهم‌ترین وظایف زن، خانه‌داری است؛ همه می‌دانند؛ بنده عقیده ندارم به این که زن‌ها نباید در مشاغل اجتماعی و سیاسی‌کار کنند؛ نه، اشکالی ندارد؛ اما اگر چنانچه این به معنای این باشد که ما به خانه‌داری به چشم حقارت نگاه کنیم، این می‌شود گناه؛ خانه‌داری یک شغل است؛ شغل بزرگ، شغل مهم، شغل حسّاس، شغل آینده‌ساز؛ فرزندآوری یک مجاهدت بزرگ است. ما با خطاهایی که داشتیم، با عدم دقت‌هایی که از ماها سرزده، یک برهه‌ای در کشور ما متأسفانه این مسئله مورد غفلت قرار گرفت و ما امروز خطراتش را داریم می‌بینیم. (بیانات در دیدار جمعی از مداحان ۱۱/۲/۱۳۹۲)

با توجه بیانات معظم‌له، ضمن اینکه ایشان داشتن اشتغال بانوان در بیرون از خانه را مشکل نمی‌دانند، خانه‌داری را نیز خود شغلی بسیار حساس  و مهم به شمار آورده و کوچک شمردن این امر را گناه دانسته و فرزندآوری را یک نوع مجاهدت به‌حساب می‌آورند.

5-4در اولویت بودن خانواده

ایشان با نقل روایتی از امام علی علیه‌السلام، رسیدگی به امور خانواده را از وظایف یک مسلمان می‌دانند: امیرالمؤمنین به کسی برخورد کرد که زن و زندگی و خانه و همه چیز را کنار گذاشته بود و به عبادت پرداخته بود؛ فرمود: «يَا عُدَيَّ نَفْسِهِ»، ای دشمن کوچک خویشتن! با خودت داری دشمنی می‌کنی؛ خدا این را از تو نخواسته. «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ». این هم این مطلب است. (بیانات در دیدار استادان و دانشجویان کردستان ۲۷/۲/۱۳۸۸)

5-5محبّت و اظهار آن به همسر

رهبری، در موارد متعدد اهمیت ابراز محبت را به زوج‌های جوان توصیه فرمودند و صراحتاً می‌فرمایند که زن و شوهر باید به یکدیگر احترام واقعی بگذارند و نه احترام صرفاً ظاهری و تشریفاتی؛ در ادامه برخی از بیانات مقام معظم رهبری را در این زمینه می‌آوریم:

• اگر در زندگی محبّت وجود داشت، سختی‌های بیرون خانه آسان خواهد شد. برای زن هم سختی‌های داخل خانه آسان خواهد شد. (خطبة عقد مورخة ۱۱/۸/۱۳۷۷)
• در ازدواج، اصل قضیه محبّت است. دخترها و پسرها این را بدانند. این محبّتی را که خدا در دل شما قرار داده، حفظ کنید. (خطبه عقد مورخة ۱۷/۱۰/۱۳۷۴)
• این رابطة انسانی، بر اساس محبّت و رابطة عاطفی استوار است. یعنی زن و شوهر باید به هم محبّت داشته باشند و همین محبّت، همزیستیِ آنها را آسان خواهد کرد. عامل محبّت هم به پول و تشریفات و این  چیزها بستگی ندارد. (خطبة عقد مورخة ۴/۹/۱۳۷۵)
• محبّت، خانواده را پایدار می‌کند. محبّت مایة آبادی زندگی است. کارهای سخت به برکت محبّت برای انسان آسان می‌شود. در راه خدا هم اگر انسان بامحبت وارد شود، همه کارها آسان خواهد شد. (خطبة عقد مورخة ۳۰/۷/۱۳۷۶)
• دختر و پسر، عروس و داماد به هم محبّت بورزند؛ چون محبّت آن ملاطی است که اینها را برای هم حفظ می‌کند، در کنار هم نگه می‌دارد و نمی‌گذارد از هم جدا شوند. محبّت خیلی چیز خوبی است. محبّت که بود، وفاداری هم هست. بی‌وفایی و بی‌صفایی و خیانت به یکدیگر، دیگر نخواهد بود. محبّت که بود، فضا، فضای اُنس می‌شود. فضای قابل‌تحمل و مورداستفاده و شیرین ایجاد می‌گردد. (خطبة عقد مورخة ۲۴/۹/۱۳۷۶)
• زن و شوهر هر چه بیشتر به هم محبّت کنند، زیادی نیست. آن جایی که محبّت هر چه زیاد شود، ایرادی ندارد، محبّت زن و شوهر است. هر چه به هم محبّت کنید، خوب است و خود محبّت هم اعتمادی می‌آورد. این محبّت زن و شوهر هم جزو محبت‌های خدایی است. این از آن محبت‌های خوب است. هر چه بیشتر شود بهتر است. زن و شوهر باید به هم محبّت بورزند. این اساس خوشبختی است. خوشبختی در این است که زن و شوهر همدیگر را دوست داشته باشند. (خطبة عقد مورخة ۱۹/۱/۱۳۷۷)
• وقتی محبّت باشد، از محبّت خارها گُل می‌شود. اگر چیز ناخوشایندی هم در همسر وجود داشته باشد، وقتی محبّت بود، آن چیزهای ناخوشایند، به‌کلی رنگ می‌بازد و محبّت همة چاله‌ها را صاف می‌کند. (خطبة عقد مورخة ۱۵/۱/۱۳۷۸)
• محبّت، دستوری و فرمایشی نیست. دست خود شماست. شما می‌توانید محبّت خودتان را روزبه‌روز در دل همسرتان زیاد کنید. چطوری؟ بااخلاق خوب، با رفتار مناسب، بامحبت ورزیدن به او، با وفاداری. (خطبة عقد مورخة ۳۰/۷/۱۳۷۶)
• اگر زن بخواهد شوهرش به او محبّت بورزد، باید حرکت و تلاش کند. اگر مرد بخواهد زنش او را دوست داشته باشد، باید یک تلاشی انجام بدهد. محبّت محتاج تلاش و ابتکار است. (خطبة عقد مورخة ۱۹/۱/۱۳۷۷)
• محبّت در صورتی خواهد ماند که طرفین حقوق یکدیگر و حدود خود را رعایت کنند و از آن تخطّی و تجاوز نکنند. یعنی در واقع هرکدام از این دو طرف که دو شریک هستند و با هم زندگی را بنا می‌کنند، سعی کنند که جایگاه خود را در دل و ذهن و فکر طرف مقابل، جایگاه راسخ و نافذی قرار دهند. یعنی همان نفوذ معنوی؛ همان ارتباط و پیوند قلبی زن و شوهر. حقوق اسلامی برای این است. (خطبة عقد مورخة ۱۱/۱۲/۱۳۷۷)
• اگر بخواهید این محبّت باقی بماند، به‌جای اینکه از طرف مقابلتان توقّع کنید که او مرتّب به شما محبّت کند از دل خودتان بخواهید که تراوش محبّت او روزبه‌روز بیشتر شود. محبّت به طور طبیعی، محبّت می‌آفریند. (خطبة عقد مورخة ۱۹/۷/۱۳۷۹)
• امروز در دنیا تعبیر بدی از محبّت می‌کنند، این عِشقی که تعبیر می‌کنند، اینها، آن محبّت واقعی نیست. این، همان حالت هیجان جنسی است که به یک‌شکل خاصی آن را ظاهر می‌کنند. این ممکن است در خیلی از موارد پیش بیاید، ارزشی هم ندارد. آن چیزی که باارزش است، آن محبّت عمیق و صمیمی و خدایی و همراه با احساس مسئولیت متقابل بین دختر و پسر است که بدانند حالا بعدازاین، یک واحدند و یک هدف را دنبال می‌کنند. این، آن محبّتی است که خانواده بر اساس آن شکل می‌گیرد. (خطبة عقد مورخة ۱۵/۱۰/۱۳۷۹)
• آن محبت‌ها و عشق‌هایی که بر اساس مبانیِ انسانی نیست و از روی مسائل ظاهری و شهوات زودگذر است، اینها خیلی پایه و بنیادی ندارد. امّا محبّتی که بر اساس آن اصل انسانی است که خدای متعال آن را قرار داده، بخصوص اگر چنانچه با شرایطی که در همین ازدواج اسلامی رعایت شده و توصیه شده است، اگر با اینها همراه باشد، این محبّت روزبه‌روز بیشتر می‌شود. (خطبة عقد مورخة ۲/۱/۱۳۸۰)
• احترام به این معنا نیست که مثلاً همدیگر را با القاب و آداب صدا کنند. بلکه قلباً مرد نسبت به زن خود و زن نسبت به مرد خود، احساس احترام داشته باشند. احترام را در قلب خود نگهدارید، برای هم حرمت قایل باشید. این در ادارة زندگی مهمّ است. بین زن و شوهر، اهانت و تحقیر و تذلیل نباشد. (خطبة عقد مورخة ۱۹/۹/۱۳۷۱)

6نتیجه‌گیری

در مكتب اسلام، نهاد خانواده جایگاهی منحصربه‌فرد و بی‌بدیل دارد كه هیچ سازمان و نهادی نمی‌تواند کارایی آن را داشته باشد. جامعة اسلامی، بدون بهره‌مندی کشور از نهاد خانوادة سالم، سرزنده و بانشاط، اصلاً امکان ندارد پیشرفت کند. خانواده کانون تربیت است که صلاح و فساد آن موجب نیک‌بختی و سعادت و یا انحراف و تباهی جامعة انسانی خواهد بود.

اهتمام امام خمینی رحمه‌الله علیه به خانواده و در اولویت قراردادن آن، برای بسیاری از خانواده‌ها می‌تواند الگوی خوبی باشد. مقام معظم رهبری نیز به این مهم توجه خاصی دارند و جایگاه مرد و زن در نهاد خانواده را بسیار تأثیرگذار معرفی می‌کنند.

در جامعة امروزی، بسیاری از خانواده‌ها از آرامش و آسایش بی‌بهره‌اند و این در حالی است كه نهاد خانواده برای رسیدن به آرامش، بنا نهاده شده است. برای برون‌رفت از این مشكلات، بهترین راه‌حل این است كه سیره عملی و فرمایشات این بزرگان دین را به جامعه معرفی كنیم تا چراغ راه كسانی باشد كه در صدد ایجاد و تقویت یك خانوادة سالم، پویا، بانشاط، صمیمی، معنوی و اخلاقی هستند.

7پیشنهاده

به پژوهشگران و علاقه‌مندان به موضوع خانواده تراز اسلام و انقلاب اسلامی، پیشنهاد می‌شود، جهت تکمیل این پژوهش، مؤلفه‌های اهمیت فرزندآوری و روش‌های تربیتی فرزند را از دیدگاه امام خمینی رحمه‌الله علیه و مقام معظم رهبری مورد تحقیق و بررسی قرار دهند.

8منابع

• قرآن کریم

1. انصاریان، حسین (1393ش): ترجمه قرآن کریم استاد انصاریان، تهران، تلاوت.
2. حر عاملی، محمد بن حسن (1414ق): وسائل‌الشیعه، قم، آل‌البیت.
3. حسینی خامنه‌ای، سید علی (۱۳۹۱): خانواده، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ایمان جهادی.
4. خمینی، روح‌الله (1378ش): صحیفه امام، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
5. خمینی، روح‌الله، (1385ش): کتاب نکاح، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
6. دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت العظمی خامنه‌ای (khamenei.ir)
7. دهخدا، علی‌اکبر (1399ش): لغت‌نامه دهخدا (نسخه دیجیتال، https://dehkhoda.ut.ac.ir)، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
8. ستوده، امیررضا (1381ش): پابه‌پای آفتاب، تهران، پنجره.
9. شیخ‌زاده، محمد جمعه (۱۳۸۶): خانواده در سیره عملی امام خمینی (ره)، نشریه کوثر معارف.
10. طبرسی، حسن بن فضل (1377ش): مکارم‌الاخلاق، قم، شریف رضی.
11. قنادان، منصور (1375ش): جامعه‌شناسی مفاهیم کلیدی، تهران، آوای نور.
12. محمدی ری‌شهری، محمد (1362ش): میزان‌الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
13. مكارم شيرازي، ناصر (1381ش): شيوه همسري در خانواده نمونه، قم: نسل جوان.
14. مكارم شيرازي، ناصر (1386ش): برگزيده تفسير نمونه، تهران: دارالكتب اسلاميه.
15. نجاریان، فرزانه (1375ش): عوامل مؤثر در کارایی خانواده، دانشگاه آزاد اسلامی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد).